Δημήτρης Αθανασάκης "Ο λόγος ενώνει,σε αντίθεση με τον παραλογισμό και την προκατάληψη που φανατίζει και διαχωρίζει"

         Δημήτρης Αθανασάκης 

"Ο λόγος ενώνει,σε αντίθεση με τον παραλογισμό και την προκατάληψη που φανατίζει και διαχωρίζει"

 

Το βιβλίο "Ο Σπινόζα και ο σπινοζισμός",του Pierre-François Moreau,(εκδ.Ι.Σιδέρης) είναι η αφορμή της σημερινής συνομιλίας με τον Επίκουρο Καθηγητή Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ, Δημήτρη Αθανασάκη,στον οποίο και αναλογεί η επιστημονική επιμέλειά του.

Για το βιβλίο "Ο Σπινόζα και ο σπινοζισμός",που θα παρουσιαστεί στο Public Βόλου την Τρίτη 25 Απριλίου στις 7 το απόγευμα, θα μιλήσουν οι κ.κ:

- Μιχαήλ Ζουμπουλάκης, Καθηγητής του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

- Ευάγγελος Αυδίκος, Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

- Δημήτρης Αθανασάκης, Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Συνέντευξη 

1) «Ο Σπινόζα και ο σπινοζισμός», το βιβλίο του Pierre-François Moreau, την επιστημονική επιμέλεια του οποίου έχετε κάνει εσείς. Πείτε μας πώς προέκυψε η συνεργασία αυτή;

 

Ο κ. Pierre-François Moreau, Καθηγητής Φιλοσοφίας, υπήρξε ο επόπτης της διδακτορικής μου διατριβής στην École Normale Supérieure de Lyon, με θέμα τη φιλοσοφία του Σπινόζα. Από τότε μέχρι σήμερα έχω τη χαρά και την τιμή να συνεργάζομαι αδιάλειπτα μαζί του στο πλαίσιο μιας έρευνας που διεξάγεται σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, με τη συνδρομή ποικίλων ερευνητικών κέντρων και εργαστηρίων που συντονίζονται από το Institut d’histoire des représentations et des idées dans les modernités (IHRIM)-ENS DE LYON, και στόχο έχει την κατανόηση των θεμελιωδών οντολογικών, γνωσιολογικών, ηθικών και πολιτικών ζητημάτων και εννοιών που εισάγει στην Ευρώπη του 17ου και του 18ου αιώνα η Νεότερη Φιλοσοφία. Δεν πρόκειται, ωστόσο, για μια έρευνα περιχαρακωμένη στο παρελθόν. Η κατανόηση των νεότερων φιλοσοφικών συστημάτων σκέψης, τα οποία αναπτύχθηκαν στο διάστημα μεταξύ δύο επαναστάσεων που καθόρισαν το μέλλον της Ευρώπης, της Επιστημονικής Επανάστασης και της Γαλλικής Επανάστασης, είναι βασική προϋπόθεση για μια ολοκληρωμένη αντίληψη των κρίσιμων διακυβεύσεων της σύγχρονης φιλοσοφικής σκέψης. Πρόκειται λοιπόν για μία έρευνα που εμβαθύνει στα φιλοσοφικά προβλήματα του κοινού μας ευρωπαϊκού παρελθόντος για να αντιληφθεί εν τέλει καλύτερα, υπό το πρίσμα των γενικών θεωρητικών προϋποθέσεων και των ειδικών μεθοδολογικών απαιτήσεων της φιλοσοφικής εργασίας, τα προβλήματα του κοινού μας παρόντος.

 

2) Με δεδομένο ότι ο Σπινόζα έχει ελάχιστα αναφερθεί σε αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, τι οδήγησε έναν Έλληνα μεταπτυχιακό φοιτητή να ασχοληθεί με το έργο του;

 

Είναι αλήθεια ότι ο Σπινόζα σπανίως αναφέρεται ονομαστικά σε άλλους φιλοσόφους. Ακόμη και ο Descartes που είναι ο βασικός θεωρητικός του αντίπαλος δεν κατονομάζεται στην Ηθική παρά μόνο τρεις φορές. Υπάρχουν ωστόσο στο έργο του Σπινόζα (συμπεριλαμβανομένων των Επιστολών) ρητές εγκωμιαστικές αναφορές στους αρχαίους ατομικούς φιλοσόφους και επικριτικές αναφορές στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη. Συνεπώς η αρχαία φιλοσοφία δεν παύει να είναι παρούσα στο έργο του είτε ως δεξαμενή θεωρητικών συμμαχιών (έστω και αν αυτές δεν αναπτύσσονται περαιτέρω) είτε ως ο ορίζοντας από τον οποίο η σπινοζική σκέψη απομακρύνεται καθώς συγκροτεί σταδιακά τις έννοιές της και αποκτά επίγνωση της πρωτοτυπίας της.

 

3) Είστε επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Α.Π.Θ. Πόσο τα 18χρονα παιδιά έχουν τις προσλαμβάνουσες για να ανταποκριθούν σε ένα απαιτητικό μάθημα όπως αυτό της φιλοσοφίας;

 

Ξέρετε, στη φιλοσοφία οι προσλαμβάνουσες ορισμένες φορές συνιστούν μειονέκτημα παρά πλεονέκτημα. Ιδίως αν εμπίπτουν στην κατηγορία αυτού που ο Σπινόζα αποκαλεί «προκατάληψη», αν δηλαδή, για να χρησιμοποιήσω μια διαφορετική ορολογία, αποτελούν «επιστημολογικό εμπόδιο» για την κατανόηση ενός φιλοσοφικού έργου. Υπό την έννοια αυτή, οι νέοι φοιτητές βρίσκονται μάλλον σε πλεονεκτική θέση για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των φιλοσοφικών μαθημάτων.

 

4) Ο Μπαρούχ Σπινόζα αναγνωρίστηκε μετά τον θάνατό του, όπως πολλοί φιλόσοφοι. Οι προκαταλήψεις της εποχής τον έκριναν ανεπιθύμητο τόσο στην εβραϊκή κοινότητα, όπου και ανήκε, και τα βιβλία του συμπεριελήφθησαν στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων της Καθολικής Εκκλησίας. Συμβαίνει κάτι ανάλογο σήμερα;

 

Ο Σπινόζα (1632-1677) είναι ευρέως γνωστός στους φιλοσοφικούς και επιστημονικούς κύκλους της εποχής του ήδη από το 1670, έτος δημοσίευσης της Θεολογικο-πολιτικής Πραγματείας. Τόσο γνωστός ώστε τον Φεβρουάριο του 1673 του προσφέρεται μία θέση τακτικού Καθηγητή Φιλοσοφίας στην Ακαδημία της Χαϊδελβέργης, την οποία αρνείται. Ο Leibniz τον επισκέπτεται στην Ολλανδία και συζητούν εκτενώς τις πρώτες προτάσεις της Ηθικής. Αυτό όμως που πρέπει να τονισθεί είναι ότι ελάχιστα φιλοσοφικά έργα υπήρξαν αντικείμενο τόσο έντονων διαμαχών όσο το έργο του Σπινόζα. Για αξιοσημείωτα μεγάλο χρονικό διάστημα μετά τη μεταθανάτια δημοσίευση του σημαντικότερου έργου του, της Ηθικής, ο Σπινόζα υπήρξε ένας από τους «απαγορευμένους» συγγραφείς, όπως άλλωστε, πριν από αυτόν, ο Giordano Bruno, ο Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος. Τέτοιου είδους απαγορεύσεις έχουν σήμερα αρθεί, η διαμάχη όμως για την ερμηνεία του έργου του, το οποίο παραμένει ακόμη σε αρκετά σημεία αινιγματικό, συνεχίζει να είναι έντονη τόσο στην ηπειρωτική Ευρώπη όσο και στον Αγγλοσαξωνικό κόσμο. Ο Σπινόζα κατέχει επίσης κεντρική θέση στον φιλοσοφικό και πολιτικό στοχασμό του 20ού αιώνα. Αναφέρω ενδεικτικά ότι ο A. Negri, ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους πολιτικούς φιλοσόφους, τοποθετεί στον πυρήνα του ύστερου έργου του την έννοια του «πλήθους» (multitude), την οποία δανείζεται από την Πολιτική Πραγματεία του Σπινόζα. Πριν από τον Negri, ο L. Althusser και στη συνέχεια ο P. Macherey αναζήτησαν στον Σπινόζα τις βάσεις μιας «θετικής διαλεκτικής», εντελώς απαλλαγμένης από την τελεολογία και το στοιχείο της άρνησης που χαρακτηρίζει, σύμφωνα με την αντίληψή τους, τη διαλεκτική του Hegel. Κατά παράδοξο τρόπο, η φιλοσοφία του Σπινόζα, σε αντίθεση με πολλές άλλες, δεν έχασε ποτέ την επικαιρότητά της, δηλαδή τη θεωρητική της παραγωγικότητα σε διαφορετικά κάθε φορά ιστορικά και διανοητικά πλαίσια. Δεν θα ήταν λοιπόν εσφαλμένο να ισχυριστούμε ότι ήταν και παραμένει μια φιλοσοφία του παρόντος. Αυτό ακριβώς την καθιστά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα.

 

5) Ο ορθολογισμός συνδέεται με το έργο των Ντεκάρτ, Λάιμπνιτς και Σπινόζα. Ποιος κατά την άποψή σας έχει αφήσει σημαντικότερο έργο;

 

Θα ήταν ακριβέστερο να μιλήσει κανείς για ορθολογισμούς παρά για «Ορθολογισμό» με την έννοια ενός μοναδικού, προϋπάρχοντος κανονιστικού ιδεώδους που «εκφράζεται» ιστορικά μέσα από το έργο του Descartes, του Σπινόζα και του Leibniz. Ο Σπινόζα στρέφεται ρητά εναντίον του καρτεσιανού Cogito, ενώ ο Leibniz αντικρούει με σφοδρότητα τη φιλοσοφία του Σπινόζα, την οποία ερμηνεύει στα Δοκίμια Θεοδικίας ως μια φιλοσοφία της «τυφλής αναγκαιότητας». Μπορεί ωστόσο να υποστηριχθεί ότι και οι τρεις προσπαθούν να απαντήσουν στα ίδια θεωρητικά ερωτήματα, έστω και αν οι απαντήσεις που δίνουν είναι πολύ διαφορετικές. Αν πάντως επιχειρούσαμε να τοποθετήσουμε τα τρία αυτά φιλοσοφικά συστήματα σε μία κοινή κλίμακα, θα διαπιστώναμε ότι ο Σπινόζα είναι αναμφίβολα αυτός που ωθεί τον κλασικό ορθολογισμό, δηλαδή εν τέλει τον ίδιο τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, στις ακραίες του συνέπειες (μπροστά στις οποίες φαίνεται να οπισθοχωρούν τόσο ο Descartes όσο και ο Leibniz).

 

6) Στον τίτλο σκόπιμα διαχωρίζεται ο φιλόσοφος Σπινόζα από τον σπινοζισμό;

 

Πολύ εύστοχη ερώτηση! Κανένα φιλοσοφικό σύστημα – και πολύ περισσότερο το σύστημα του Σπινόζα ο οποίος ουδέποτε ισχυρίστηκε κάτι τέτοιο – δεν εμπερικλείει a priori το σύνολο των μελλοντικών ερμηνειών του ή το σύνολο των προβλημάτων στα οποία καλείται εκ των υστέρων να δώσει απαντήσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα οι μεταγενέστερες ερμηνείες του σπινοζικού συστήματος, όπως, π.χ., αυτές που διατυπώνονται στο πλαίσιο του Γερμανικού Ιδεαλισμού, υπερβαίνουν τόσο τις διακηρυγμένες προθέσεις του Σπινόζα όσο και αυτά που μπορούν πράγματι να τεκμηριωθούν με βάση το γράμμα του κειμένου του. Είναι λοιπόν μεθοδολογικά αναγκαίο να διακριθεί το σύστημα από την ιστορία των ερμηνειών του. Στόχος μιας τέτοιας διάκρισης όμως δεν είναι ο διαχωρισμός των «ορθών» από τις «λανθασμένες» ερμηνείες και η απόρριψη των δεύτερων (η ερμηνεία του Σπινόζα από τον Hegel είναι φιλοσοφικά ενδιαφέρουσα παρά την πρόδηλη παρανόηση στην οποία βασίζεται, ή μάλλον εξαιτίας της παρανόησης αυτής). Στόχος είναι, αντίθετα, ο προσδιορισμός της λογικής (ή της θεωρητικής σκοπιμότητας) που υποβαστάζει την κάθε ερμηνεία. Ένας τέτοιος προσδιορισμός μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε επαρκέστερα όχι τόσο το ίδιο το σπινοζικό σύστημα όσο τη σκέψη εκείνου που, στο πλαίσιο της δικής του φιλοσοφίας, επιχειρεί να το ερμηνεύσει.

 

7) Υπάρχει κάποια φράση- ή κάποια θεωρία -του Σπινόζα που νομίζετε ότι ταυτίζεται με την παρούσα κατάσταση στη χώρα μας;

 

Είναι οπωσδήποτε εσφαλμένο, από αυστηρά μεθοδολογική σκοπιά, να απομονώνονται φράσεις ή φιλοσοφικές θεωρίες από το συνολικό πλαίσιο (ή το «σύστημα σκέψης») εντός του οποίου διατυπώνονται και αποκτούν νόημα. Ούτε είναι δυνατό να γίνει λόγος για «ταύτιση» μιας θεωρίας ή μιας φιλοσοφικής φράσης με την πραγματικότητα. Μια θεωρία μάς επιτρέπει να προσεγγίσουμε και να αντιληφθούμε κάπως καλύτερα μια ορισμένη πραγματικότητα όχι επειδή «ταυτίζεται» με αυτή, αλλά επειδή διατηρεί την αναγκαία κριτική απόσταση από αυτή. Υπάρχει ωστόσο μια φράση στον Πρόλογο της Θεολογικο-πολιτικής Πραγματείας του Σπινόζα που δεν θα ήταν ανώφελο να λαμβάνουμε υπόψη κάθε φορά που επιχειρούμε να αναλύσουμε μια πολιτικοκοινωνική κατάσταση, όποια κι αν είναι αυτή: ορισμένες φορές (οι οποίες πρέπει να εντοπισθούν με ακρίβεια και να αποτελέσουν οι ίδιες αντικείμενο λεπτομερούς έρευνας) οι άνθρωποι «μάχονται για τη δουλεία τους σαν να επρόκειτο για τη σωτηρία τους».

 

8) Το ανά χείρας βιβλίο είναι μια καλή αφορμή για να μυηθεί κάθε αναγνώστης στο έργο του Σπινόζα;

 

Αυτό ακριβώς υπήρξε το κριτήριο της επιλογής αυτού του βιβλίου. Πρόκειται κατά τη γνώμη μου για την καλύτερη εισαγωγή στη φιλοσοφία του Σπινόζα, γραμμένη από τον σημαντικότερο ειδικό σήμερα στο αντικείμενο αυτό. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι το βιβλίο αριθμεί στη Γαλλία ήδη τέσσερις διαδοχικές εκδόσεις. Θα ήθελα στο σημείο αυτό να υπογραμμίσω την αποφασιστική και πολύπλευρη συμβολή του εκδοτικού οίκου «Ι. Σιδέρης», χωρίς τον οποίο το όλο εγχείρημα της ελληνικής έκδοσης του έργου δεν θα είχε πραγματοποιηθεί.

 

9) Ποιο κομμάτι από το έργο του Σπινόζα είναι το δικό σας αγαπημένο θέμα στις διαλέξεις ή στις συζητήσεις σας;

 

Το σημείο του δεύτερου μέρους της Ηθικής στο οποίο ο Σπινόζα εξηγεί ότι τα θεμέλια του Λόγου είναι έννοιες κοινές σε όλους και εξίσου κατανοητές από όλους. Αυτή η εκ πρώτης όψεως «ουδέτερη» επιστημολογική αρχή έχει πολύ σημαντικές πολιτικές συνέπειες: ο Λόγος, αν και όταν αναπτύσσεται, είναι αυτό που κατ’ ανάγκη ενώνει, σε αντίθεση με τον παραλογισμό και την προκατάληψη που φανατίζει και διαχωρίζει.